هنر تشعیر چیست؟
هنر تشعیر، یکی از انواع صنایع دستی ایرانی است که همراه با تذهیب در زمره هنرهای ظریف و تزئینی به شمار می روند. این هنر در ابتدا برای آراستن نسخه های خطی کتاب ها، مرقعات و آثار نگارگری مورد استفاده قرار می گرفت؛ اما امروزه این هنر کلاسیک ایرانی برای ساخت ظروف تشعیر و نقش زنی روی سایر سطوح نظیر در و دیوار و پرده ها نیز کاربرد دارد.
مقایسه هنر تشعیر و تذهیب
همانطور که اشاره شد، هنر تذهیب و تشعیر هر دو زیر مجموعه ای از نگارگری به شمار می روند و برای تزئین و زیباسازی سطوح و حاشیه آن ها مورد استفاده قرار می گیرند، با این حال، تفاوت هایی نیز با یکدیگر دارند. یکی از مهم ترین تفاوت های این دو هنر شاخص، نوع نقوش و طرح های مورد استفاده است.
به طوری که برای تولید صنایع دستی تذهیب، عمدتا از نقوش اسلیمی، ختایی، ترنج، شمسه، واگیره، لچکی و اشکال هندسی استفاده می شود. این در حالی است که نقوش مورد استفاده در هنر تشعیر بیشتر شامل گل و گیاهان، حیوانات و انسان ها است. همچنین نقوش مورد استفاده در هنر تذهیب، به طور کاملا متقارن در پیرامون یک طرح ترسیم می شوند.
تفاوت تشعیر و تذهیب
تفاوت این دو هنر نگارگری در این است که در تشعیر به جای به کار بردن نقوش اسلیمی و هندسی، نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی طراحی می شود و البته از آنجایی که تشعیر مشتقی از کلمه مَشعر به معنی مو است، از این جهت در فضای میانی نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی به کار رفته در این هنر با خطوطی منحنی به باریکی یک تار مو هم مواجهیم که با پیچش های خاص خود حاصل چرخش قلمو، اجرا می شوند.
البته تشعیر بیشتر در حاشیه سازی و تزئینات آثار تصویری و نگارگری و خط نوشته هایی مانند اشعار و کلمات قصار به کار می رود و همانطور که اشاره شد در زمینه تزئین صفحات قرآنی بیشتر تذهیب به کار می رود.
از تفاوت تشعیر و تذهیب در نگارگری ، می توان به رنگ آمیزی در آثار ساخته شده اشاره کرد؛ به طوری که آثار تذهیب اغلب با طلاکوبی روی زمینه مشکی رنگ آمیزی می شوند، در حالیکه برای رنگ آمیزی آثار هنری تشعیر علاوه بر طلاکوبی از سایر رنگ های روشن و شفاف هم استفاده می شود.
تفاوت تشعیر و تذهیب در نگارگری
تاریخچه هنر تشعیر
تشعیر ساخت و پرداخت حاشیه قاب تصویر یا متن می باشد که در دیوان و کتب خطی ایرانی دارای سابقه ای دیرینه است. هنر تشعیرسازی یا تشعیراندازی از حدود قرن 9 هجری قمری در کتب خطی دیده می شود. اما، در قرن های پیش تر نیز شکل های مختلف تزیین به کار می رفته است. در باورهای مذهبی، حتی قبل از پیدایش ادیان رسمی که دارای کتابت بوده اند، معمولا نمادهای حیوانی و بعضی اوقات ترکیب هایی از انسان و حیوان، وجود داشته است.
به همین سبب، نقوش جانوران از هنگامی که بشر نخستین آثار هنری خود را پدید آورده است به چشم می خورد. از دوره ساسانیان، آثار هنری فراوانی از تشعیرسازی در زمینه های مختلف صنایع دستی و معماری باقی مانده است. نقش های بسیار زیبایی در بشقاب ها، ساغرها، و حتی بافته های آن دوره به چشم می خورد که اغلب دارای شکل های جانوران گوناگون است.
پس از ورود اسلام به ایران، سلسله های ایرانی پیوسته سعی در ترویج و پیشرفت فرهنگ و هنر ایرانی داشته اند. در دوران سلجوقیان، هنر رونق بسیار داشت و هنرمندان مورد توجه و احترام بودند. در این عصر، هنرهای معماری، فلزکاری، نقاشی، تذهیب و تشعیر، صحافی و سایر هنرهای مربوط به کتاب آرایی رونق تمام داشت.
در اوایل عصر تیموریان، تمایل به استفاده از نقش های طبیعی گیاهی در کتاب آرایی و تزیین بعضی از نسخ خطی مشهود است و از همین زمان به بعد، رفته رفته تشعیرهایی زیبا با رنگ آمیزی های جذاب به وجود آمد. شاید این تشعیرها را بتوان کامل ترین روش آرایش کتاب به شمار آورد.
تشعیر اساساً رابطه بین تذهیب و تصویر است. روش نوینی در تشعیر بعدها به وجود آمد که برای اولین مرتبه از تصویر انسان نیز در آراستن و تزیین استفاده شد. در زمان سلطان احمد جلایر به آثاری برمی خوریم که تصاویر انسان، فرشتگان، و جانوران توأماً به کار رفته است.
کمی قبل از شروع زمان سلطنت شاه طهماسب اول صفوی، همه صفحات با طرح ها و نقوش طلایی آراسته و تزیین می شدند. در دوران او هنر تشعیر اندازی رواج خاصی یافت و متن یا موضوعات آن را مناظری همراه با نقوش انسان و حیوانات تشکیل می داد که معمولا با مایه رنگ های گوناگون طلایی نیز کار می شده است.
هنر تشعیر 2 بخش دارد :
-
تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته
در تشعیر گیاهی، تصاویر بر بالا و پایین برگ ها و گل ها به زر یا رنگ های سفید یا آبی یا مایه اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و مانند آن، بر حواشی کتاب ها کشیده می شود. در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن، علاوه بر تذهیب، فقط از این نوع تشعیر استفاده می شود.
-
تشعیر وحوش
در تشعیر وحوش که شامل دو نوع “نخجیری ” و “گرفت و گیر” است، طرح کلی تصاویر و نقش های انواع پرندگان و جانوران زمینی و دریایی و اساطیری در ترکیب های ویژه متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین به وجود می آید. همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوهها و صخره ها در تشعیر را می توان دید.
هنر تشعیر در نگارگری
تشعیر از ریشه کلمه شَعَر به معنای مو در زبان عربی گرفته شده است. برخی از صاحب نظران معتقدند که علت نامگذاری هنر تشعیر به این واژه به دلیل شباهت نقوش به مو باریک و نازک می باشد.
تشعیر، نقش هایی از 1 یا 2 رنگ است که در حاشیه و سرفصل های بعضی از کتاب ها و در و دیوار و پرده ها و فضاهای موجود در مجلس سازی ها و پرده های نقاشی ایرانی کشیده می شود و در جلدسازی و قلمدان سازی و قلم زنی بر روی فلز و نیز خطاطی مشاهده شده است .
در واقع تشعیر نوعی تزئین نسخ خطی است که در حاشیه نسخ یا مرقعات، معمولا با 1 یا 2 و حتی با 3 رنگ طلا انجام می شود. از آنجا که طراحی تشعیر که در اصل طراحی حیوانات و منظره و انواع واقسام آن است، معمولا با طلا و باقلم موهای خیلی ظریف انجام می شده است، ظرافت خطوط را به مو تشبیه کرده اند.
تشعیر به همراه تذهیب، برای تزئین حواشی بزرگتر در کتاب های خطی، شاید تحت تأثیر نقاشی چینی، از زمان تیموریان در ایران رایج شد. طرح ها و نگاره های غالب در ایجاد تشعیر، بیشتر صخره سنگ ها،حرکات ابر و باد، درختان متنوع،حیوانات خیالی و افسانه ای مثل سیمرغ و اژدها، حیوانات وحشی در حال جست و خیز، پرندگان و حیوانات کوچک با قلم اندازی های استادان و استفاده بی دریغ از طلای ناب می باشد. نامگذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس شیوه ها و فنون و جایگاه ارائه آن می باشد.
محصولات حاصل از هنر تشعیر
علاوه بر زیباسازی و تزئین جلد و صفحات کتاب های نفیس و آراستن در و دیوارهای اماکن مذهبی و فرهنگی، یکی دیگر از کاربردهای تشعیر در زینت دادن به ظروف فلزی آشپزخانه و پذیرایی، به خصوص ظروف مسی است.
مراحل انجام تشعیر
مراحل انجام تشعیر مشابه مراحل نگارگری است که در ادامه به آن ها اشاره می کنیم:
- مرحله اول تشعیرسازی، طراحی است؛ در این مرحله، طرح مورد نظر هنرمند با مداد روی کاغذ کالک یا کاغذ پوستی ترسیم می شود.
- مرحله دوم، طرح اندازی است؛ به این ترتیب که کاغذ کالک مرحله قبل را که روی آن طرح مورد نظر کشیده شده است، بر روی مقوا چسبانده می شود. سپس با استفاده از مهره یا سنگ عقیق، دوباره روی طرح نقش زنی انجام می شود تا طرح مورد نظر بر روی مقوا به تصویر کشیده شود.
- مرحله سوم، قلم گیری اولیه است؛ در این مرحله، با استفاده از یک قلم مخصوص ظریف و مرکب قهوه ای رنگ، طرح مورد نظر بر روی مقوا ترسیم می شود و خطوط به جا مانده از طرح مدادی پاک می شوند. مرحله قلم گیری، یکی از مهم ترین و حساس ترین مراحل تشعیرسازی به شمار می رود و باید با دقت بالایی انجام شود؛ به طوری که خطوط مورد نظر بسیار ظریف و نازک و مشابه طرح اصلی ترسیم شوند.
- چهارمین مرحله شامل رنگ آمیزی دقیق طرح موردن ظر با بهره گیری از رنگ های جسمی یا روحی است؛ انتخاب نوع رنگ نیز بر اساس سلیقه و تجربه هنرمند تشعیرساز صورت می گیرد.
- مرحله پنجم، قلم گیری ثانویه است؛ در این مرحله، پس از رنگ آمیزی کامل طرح، حاشیه آن با استفاده از یک قلم نازک و مرکب برجسته می شود.
- مرحله ششم و نهایی تشعیرسازی، سایه و روشن زدن روی طرح مورد نظر است. در این مرحله، با استفاده از آبرنگ، روی طرح مورد نظر پرداخته می شود سپس با استفاده از قلم نازک، روی طرح سایه و روشن زده می شود.
تفاوت تشعیر و تذهیب در نگارگری
هنر تذهیب چیست؟
تذهیب در لغت به معنای “زراندود” یا “طلاکاری” کردن است و از واژه ی عربی (ذَهَب) به معنای طلا مشتق شده است. هنر تذهیب، عبارت است از طراحی، رنگ آمیزی و طلاکاری انواع طرح ها با نقوش هندسی و گیاهی که برای تزیین حاشیه ی صفحات کتب خطی به منظور هرچه زیباتر کردن آن ها به کار می رود. این کتب عبارتند از: (قرآن، کتب مذهبی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار و…). هنر تذهیب، یکی از شاخه های هنر نگارگری ایرانی است و هنرمندی که هنر تذهیب را انجام می دهد «مُذهِب» نامیده می شود.
در کتاب آرایی، هم به صورت مستقل از هنر تذهیب استفاده می شود و هم می توان از آن در کنار نگارگری، گل و مرغ و خوشنویسی استفاده نمود. گاهی نیز هنر تذهیب به صورت حجاری بر روی فلزات و ظروف به شکل قلمزنی، کاشی کاری، منبت و خاتم کاری به کار می رود.
در قرون اولیه ی پس از اسلام خود خطاطان، کار تذهیب آثارشان را به عهده داشتند اما به مرور زمان تقسیم کار بین هنرمندان صورت گرفت و ابتدا خطاط، کار خود را انجام می داد یعنی متون کتاب یا قرآن را می نوشت سپس فضایی را برای تذهیب در صفحات خالی می گذاشت تا مُذهبان به آراستن آن بپردازند.
تذهیب، همچون نقاشی، دارای مکتبها و دوره های خاصی است؛ چنانکه می توان از مکاتب سلجوقی، بخارا، تیموری، صفوی و قاجار و شعب مختلف هر مکتب سخن گفت.
در فرهنگهای فارسی تعریف دقیقی از تذهیب وجود ندارد؛ تعریفی که ما را به اصل و منشاء این هنر رهنمون باشد. در برخی از کتابهای قدیمی و اغلب تذکره ها فقط نامی از نقاشان و مذهبان آمده است که این، برای دریافت معنای تذهیب کافی نیست.
در لغتنامه ها، تذهیب را زرگرفتن و طلا کاری دانسته اند، اما این ، هم تمام معنای تذهیب نیست. در دایره المعارفهای فارسی نیز تعریفهایی از تذهیب آمده است که به شیوه های تذهیب، در یک دوره خاص از تاریخ، تعلق دارد.
تاریخچه هنر تذهیب
هنر کتاب آرائی مربوط به زمان پیش از اسلام بوده است و تاریخچه تذهیب به زمان پیش از اسلام یعنی زمان ساسانی می رسد. در قرون اولیه اسلامی ، مکروه بودن نقاشی و بی رغبتی نسبت به نقاشی موجب آن شد که هنرمندان و هنر دوستان به طرف تذهیب روی بیاورند و سپس هنر تذهیب در اختیار حکومتهای اسلامی قرار گرفت که برای زینت قرآن و به ترتیب استفاده برای فرامین حاکمان و عقد نامه اشراف و کتب هنری و تاریخی استفاده شد.
قرآن سده های 3 هجری قمری که از قدیمی ترین قرآن های تزئین شده اولیه اسلام می باشد بوسیله مذهبان مشهوری مانند ابن سقطی و استاد محمد آراسته گردید. در قرن 4 تذهیب در قرآن های با خط کوفی و همچنین خطوط دیگری همچون نسخ و ثلث که تحریر گشته بود در شماره صفحات و سر سوره ها و فهرست سوره ها و عدد آیات انجام می گردید.
یکی از زیباترین قرآن های موجود در موزه آستان قدس رضوی که مربوط به قرن های 5 و 6 می باشد به امضاء عثمان بن حسین بن ابوسهل وراق غزنوی می باشد.
در قرن های 7 و 8 هنر تذهیب تحول زیادی پیدا کرد. در دوره ایلخانیان به نهایت کمال ترقی خود در این زمان دست یافت و در زمان مغول استفاده از لاجورد و رنگ های سبز و قرمز را می توان مشاهده نمود.
تذهیب در زمان تیموری دوره اعتلای خود را گذراند و از آنجایی که پادشاهان تیموری مانند بای سنقر میرزا پسر شاهرخ مشوق هنر کتاب نویسی و کتاب آرائی بودند و از سراسر امپراتوری خود هنرمندان زیادی را در دارالعلم ، دربار و کتابخانه هرات جمع کردند. هنرمندانی مانند سید احمد نقاش ، خواجه علی مصور ، ملاّ علی مذهب ، غیاث الدین مذهب و محبعلی تبریزی از جمله آن هنرمندان می باشند.
دوره پیشرفت تذهیب تا زمان صفویه ادامه داشت، یکی از خصوصیات تذهیب در این زمان استفاده از تعداد تقارن بالاتر در اشکال بوده. رنگهای به کار رفته در این زمان طلا ، لاجورد ، شنجرف ، سبز ، زرد و مشکی است. از هنرمندان این دوره می توان از عبدالوهاب شیرازی ، محمود اصفهانی ، مظفر علی تبریزی و محمود مذهب نام برد.
هنر تذهیب در نگارگری
هنر تذهیب و کتاب آرایی یکی از عظیم ترین و ظریف ترین هنرهای مسلمانان است که بر مبنای ارتباط روحی و معنوی با خداوند متعال برای اولین بار در آرایش کلام الله مجید به کار گرفته شد و هنرمندان ایرانی چنان با شوق و علاقه به این کار مبادرت ورزیدند که آن را نوعی عبادت به شمار می آوردند. آثار به جای مانده نه تنها هر بیننده ای را به وجد می آورد بلکه عمق ارادت و ایمان قلبی مذهب کاران ایرانی را به نمایش می گذارد.
